Phó Giáo sư, Tiến sĩ Khoa học, Nhà giáo Nhân dân Trần Công Khánh
Khi biết chúng tôi có ý định tìm hiểu về vai trò của dược liệu đối với nền Y học cổ truyền hiện tại, PGS.TSKH. Nhà giáo Nhân dân Trần Công Khánh chia sẻ: Từ xa xưa, mấy nghìn năm trước đây, khi chưa có Y học từ phương Bắc xâm nhập vào nước ta, tổ tiên chúng ta chỉ dựa vào kinh nghiệm, đã biết sử dụng cây cỏ, con vật để làm thuốc chữa bệnh và chăm sóc sức khỏe cho con người. Những kinh nghiệm đó được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, đã hình thành nên tri thức bản địa về Y học dân tộc gia truyền của Việt Nam.... PGS. TSKH. Trần Công Khánh cho biết thêm: “Cây thuốc ở nước ta rất phong phú và đa dạng. Đến nay các nhà khoa học vẫn chưa khám phá hết các loài cây cỏ /con vật có tác dụng chữa bệnh ở Việt Nam. Trên Thế giới, mỗi dân tộc đều có nền Y học dân tộc cổ truyền riêng.
Theo nhiều tài liệu đã chỉ ra rằng, con người trong Đông y cùng với môi trường, vũ trụ hợp thành một chỉnh thể thống nhất, người xưa gọi đó là “Thiên nhân hợp nhất”. Bản thân con người cũng là một chỉnh thể thống nhất, nên tinh thần và thể xác hợp nhất với nhau, người xưa gọi là “Hình thần hợp nhất”.
Phương pháp điều trị của Đông y gồm có: châm cứu, các thuốc uống hoặc dùng ngoài da và xoa bóp, bấm huyệt. Trong đó, thuốc uống giữ vai trò quan trọng trong phương pháp điều trị của Đông y. Phương pháp dùng thuốc uống được Đông y sử dụng rộng rãi trong điều trị bệnh cho người dân. Con người đã phát hiện, bảo vệ, trồng trọt, thu hái cây thuốc, biết cách sử dụng, sao tấm và sắc thuốc, uống thuốc. Quy trình của phương pháp dùng thuốc không phải tự nhiên mà có, nó được hình thành, lưu truyền từ đời này qua đời khác, người ta gọi đó là tri thức bản địa. Loại tri thức Y học dân gian này đã góp phần quan trọng trong việc hình thành, hoàn thiện và phát triển phương pháp dùng thuốc của Đông y. Tri thức bản địa đối với phương pháp dùng thuốc của Đông y được duy trì, phát triển trong một thời gian dài với sự tương tác qua lại rất gần gũi giữa con người với môi trường thiên nhiên và xã hội. Các cộng đồng dân tộc đã tập hợp những hiểu biết, kiến thức và kinh nghiệm trong sử dụng dược liệu vào chữa bệnh cho con người và lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Qua quá trình đó đã hình thành nên tri thức bản địa về Y học cổ truyền của từng cộng đồng dân tộc, đã tổng kết việc dùng dược liệu chữa bệnh thành những bài thuốc gia truyền của Việt Nam. Ngày nay, những bài thuốc này đang được sưu tầm, tập hợp, ghi chép thành sách để lưu truyền lại cho đời sau...
PGS. TSKH. Trần Công Khánh nhận định: Dân tộc Việt Nam vốn gắn bó mật thiết với môi trường thiên nhiên. Trong quá trình lao động để sinh tồn và phát triển, người dân đã biết dùng các loài sinh vật bào chế thành những bài thuốc gia truyền để phòng bệnh và chữa bệnh. Việt Nam có 54 dân tộc anh em, sinh sống trên 7 vùng sinh thái nông nghiệp: Trung du miền núi phía Bắc, Đồng bằng sông hồng, Duyên hải Bắc trung bộ, Duyên hải Nam trung bộ, Vùng Tây nguyên, Đông nam bộ và Đồng bằng sông Cửu long. Mỗi dân tộc trên một vùng sinh thái đã tìm tòi, phát hiện, bảo tồn, trồng trọt, thu hái, sao tẩm cây thuốc, nên các bài thuốc Y học gia truyền của nước ta ngày càng phong phú và đa dạng. Theo thống kê, Việt Nam có khoảng 5.000 loài cây làm thuốc, nhưng trải qua thời gian dài khai thác và không chú trọng bảo vệ nguồn tài nguyên này, nên nguồn dược liệu đã và đang bị cạn kiệt. Hiện có 144 loài cây thuốc được xếp vào diện quý hiếm cần được bảo tồn khẩn cấp. Từ năm 1988, Viện Dược liệu được giao nhiệm vụ đầu mối trong việc bảo tồn nguồn gen và giống cây thuốc ở Việt Nam. Từ đó đến nay đã bảo tồn và lưu giữ được gần 1.000 loài cây thuốc ở các vùng sinh thái khác nhau và hiện đang bảo tồn khoảng 1.531 nguồn gen thực vật.
Được biết, PGS. TSKH. Trần Công Khánh là người con của quê hương Cao Đà, xã Nhân Mỹ, huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam – miền đất giàu truyền thống lịch sử, hiếu học và cách mạng của cả nước. Những năm còn ở tuổi niên thiếu ông phải cùng gia đình sơ tán vào khu IV. Cuối năm 1954, sau khi miền Bắc được giải phóng, PGS. Trần Công Khánh học hết phổ thông, đã thi đỗ vào học Trường Đại học Y Dược Hà Nội từ năm 1955-1959. Tốt nghiệp đại học loại xuất sắc nên ông được giữ lại làm giảng viên của trường. Từ năm 1960-2001, PGS. Trần Công Khánh liên tục làm giảng viên, rồi giảng viên chính, giảng viên cao cấp, có thời gian còn kiêm nhiệm thêm công việc Phó Trưởng phòng Giáo vụ - Khoa học của trường. Trong thời gian này, ông được Trường Đại học Dược Hà Nội cử đi làm nghiên cứu sinh tại Trường Đại học tổng hợp Humboldt ở Berlin (Cộng hòa dân chủ Đức). Năm 1971 đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ chuyên ngành (Dr. rer. nat.) và sau đó, năm 1983 trở lại Trường này làm nghiên cứu sinh cao cấp, bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ khoa học (Dr. sc.nat.) năm 1985. Khi làm nghiên cứu sinh cao cấp tại Cộng hòa dân chủ Đức, PGS. Trần Công Khánh đã thực hiện đề tài “Góp phần nghiên cứu đặc điểm cấu tạo của chi Strychnos L. (họ Loganiaceae) trong hệ thực vật Việt Nam và sử dụng các loài bản địa trong y học”. Năm 1985 trở về nước, ông tiếp tục giảng dạy tại Trường Đại học Dược Hà Nội cho đến khi nghỉ hưu.
PGS.TSKH.NGND. Trần Công Khánh trong chuyến đi điều tra cây thuốc tại rừng Khộp ( Tây Nguyên ) năm 2013.
Từ năm 2002 đến nay, PGS. Trần Công Khánh tham gia giảng dạy, đào tạo cao học và nghiên cứu sinh của trường. Từ năm 1993 đến nay, cùng với việc giảng dạy, PGS. Trần Công Khánh đã thành lập và làm Giám đốc Trung tâm nghiên cứu và phát triển cây thuốc dân tộc cổ truyền (CREDEP). Nhiều năm qua, lĩnh vực hoạt động khoa học chính của ông là tài nguyên cây thuốc và tri thức bản địa về Y học cổ truyền của các dân tộc ở Việt Nam. Từ khi nghỉ hưu, PGS. Trần Công Khánh dành nhiều thời gian nghiên cứu cây thuốc ở các địa phương, điều tra tài nguyên cây thuốc, xác định tên khoa học của cây thuốc và hướng dẫn cho các cộng đồng dân cư, chính quyền địa phương về bảo tồn, sử dụng bền vững và phát triển nguồn tài nguyên thực vật có ích để sử dụng lâu dài. Hướng dẫn cách nhân giống cây thuốc, lập vườn ươm, trồng và chăm sóc cây thuốc. Luôn say mê, tận tâm và nỗ lực không ngừng, trong những năm tháng làm nghiên cứu và giảng dạy, PGS. Trần Công Khánh đã phát hiện và mô tả 3 loài mới cho khoa học là Dicentra ventii T.C.KHANH (1971), Strychnos daclacensis T.C. KHANH và Strychnos sonlaensis T.C. KHANH (1985). Đặc biệt, một nhà khoa học nước Anh đã xin phép được lấy tên Trần Công Khánh để đặt tên cho một loài Đỗ quyên mới ở Việt Nam là Rhododendron trancongii ARGENT & RUSHFORTH (2010).
Trong sự nghiệp nghiên cứu khoa học, tính đến nay, PGS. TSKH. Trần Công Khánh đã làm chủ nhiệm hoặc tham gia chính nghiên cứu 11 đề tài khoa học, trong đó có đề tài: “Nghiên cứu xác định nguồn nguyên liệu chiết xuất brucin từ nguồn dược liệu trong nước”(1979-1980), “Bexulin – Thuốc chữa bệnh phân trắng ở lợn con” (1985-1986), “Nghiên cứu bảo vệ và tái sinh 2 cây thuốc đặc sản Sa nhân, Vàng đắng và tạo nguồn nguyên liệu chiết berberin ở Việt Nam” (1992-1994), và nhiều dự án về tài nguyên cây thuốc của các vùng dân tộc thiểu số ở Việt Nam. Bên cạnh đó, ông đã biên soạn hoặc đồng chủ biên 15 cuốn sách, trong đó có nhiều cuốn sách chuyên khảo về cây thuốc như: “Những cây thuốc bổ thường dùng”; “Giáo trình Thực vật Dược – Phân loại thực vật”; “Cây độc ở Việt Nam”, “Kỹ thuật hiển vi”,“Cẩm nang sử dụng và phát triển cây thuốc ở Việt nam”,.... Đặc biệt, PGS. Trần Công Khánh còn tham gia biên soạn 3 cuốn sách về cây thuốc với nước ngoài, ông đã viết trên 450 bài báo đăng trên các tạp chí khoa học trong nước và quốc tế.
Với những dấu ấn đóng góp to lớn cho ngành Dược học nước nhà, PGS. TSKH. Trần Công Khánh vinh dự được Đảng, Nhà nước và các ngành tặng nhiều phần thưởng cao quý như: Huân chương Kháng chiến chống Mỹ hạng Ba (1985), Huy chương “Vì sức khỏe nhân dân” (1992), 2 Huy chương “Vì sự nghiệp Khoa học và Công nghệ” (1998 và 2000), Giải thưởng môi trường và Bằng khen của Bộ Khoa học – Công nghệ - Môi trường (2001), Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ (giải tập thể, 2012), Giải thưởng sách hay Việt Nam: Giải đồng (2011), được trao tặng danh hiệu Nhà giáo Ưu tú (1997) và Nhà giáo Nhân dân (2012). Theo nhận định của TS. Trần Văn Miều, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam (VACNE), PGS. TSKH. Nhà giáo Nhân dân Trần Công Khánh như một con tằm thường xuyên, liên tục nhả ra những sợi tơ – kiến thức cho đời. Ngày nay, những đề tài nghiên cứu, những cuốn sách đã in, những bài báo đã công bố, bài giảng, bài thuốc dân gian, những tri thức Y học bản địa do PGS. Trần Công Khánh dày công sưu tầm, nghiên cứu, tổng kết không còn là kiến thức riêng của ông, mà nó đã trở thành kiến thức chung của cả đất nước, đóng vai trò thiết yếu trong việc phát triển, nâng tầm ngành Dược liệu và Y học cổ truyền Việt Nam.
