Sự vươn lên của nội dung số
Trong thời đại công nghệ số hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của các nền tảng trực tuyến đã làm thay đổi sâu sắc cách thức con người tiếp cận và tiêu thụ thông tin. Những nền tảng mạng xã hội và các ứng dụng đọc sách điện tử hay các nền tảng podcast đã tạo ra một kênh thông tin rất đa dạng và dễ dàng tiếp cận. Điều này không chỉ thay đổi cách thức con người tìm kiếm thông tin, mà còn ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn hóa đọc truyền thống. Tỷ lệ người dùng sách điện tử và các ứng dụng đọc sách trực tuyến ngày càng gia tăng. Chỉ tính riêng ở Việt Nam, khoảng 20% người dân đã bắt đầu chuyển sang sử dụng các thiết bị điện tử để đọc sách, thay vì chỉ đọc sách in truyền thống. Đặc biệt, trong đại dịch COVID-19, số lượng người tham gia các khóa học trực tuyến và đọc sách điện tử cũng tăng mạnh, minh chứng rõ nét cho sự phát triển mạnh mẽ của nội dung số.
Tuy nhiên, sự thay đổi này cũng đồng nghĩa với việc văn hóa đọc sách truyền thống đang phải đối mặt với nhiều thách thức. Việc tiếp nhận thông tin qua các nền tảng số thường xuyên yêu cầu người đọc "lướt" qua hàng loạt bài viết ngắn, video, và thông tin được cung cấp một cách rất nhanh chóng và dễ dàng. Điều này tạo ra một sự chuyển hướng từ việc đọc các tác phẩm dài hơi, yêu cầu sự tập trung và suy ngẫm sâu sắc, sang việc tiêu thụ thông tin một cách "mảnh vụn", thiếu chiều sâu. Chỉ có 10% người Việt Nam dưới 30 tuổi đọc sách mỗi ngày, trong khi khoảng 60% trong độ tuổi này lại dành thời gian nhiều hơn cho các nền tảng mạng xã hội và nội dung số. Điều này không chỉ làm giảm tần suất đọc sách, mà còn khiến người đọc thiếu khả năng phát triển tư duy phản biện và kiến thức chuyên sâu, yếu tố quan trọng mà sách in truyền thống có thể cung cấp. Nội dung số, dù dễ dàng tiếp cận, nhưng lại thiếu sự đọng lại lâu dài trong tâm trí người đọc, dẫn đến việc giảm khả năng nhớ lâu và vận dụng kiến thức trong cuộc sống thực tiễn.
Sự phát triển của nội dung số cũng làm gia tăng sự phân tán chú ý của người đọc. Các thông tin được cung cấp qua mạng xã hội, video, và bài viết thường ngắn gọn, dễ tiêu hóa nhưng thiếu sự liên kết chặt chẽ và không yêu cầu người đọc phải dừng lại để suy ngẫm. Điều này dẫn đến một xu hướng "đọc vội", nơi người đọc chỉ tiêu thụ thông tin mà không có đủ thời gian để thực sự "ngấm" và hiểu rõ nội dung. Những thay đổi này dần dần khiến thói quen đọc sách trở nên ít phổ biến, đặc biệt là trong giới trẻ, những người thường xuyên tiếp xúc với các thiết bị điện tử và có xu hướng ưu tiên các nguồn thông tin nhanh chóng và dễ tiếp cận.
Sách giấy vẫn bền bỉ qua thời gian
Mặc dù sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ số và các nền tảng đọc sách điện tử, sách giấy vẫn giữ được sức hấp dẫn bền bỉ đáng kể trong văn hóa đọc hiện đại. Sự đặc biệt của sách giấy không chỉ nằm ở tính hữu hình, mà còn ở sự tương tác trực tiếp của người đọc với sách. Dù thị trường sách điện tử tăng trưởng mạnh mẽ, nhưng sách giấy vẫn chiếm khoảng 70% tổng doanh thu của ngành xuất bản tại Mỹ. Điều này chứng tỏ rằng, mặc dù công nghệ đã mang lại những tiện ích mới, người đọc vẫn duy trì thói quen sử dụng sách giấy, bởi sự trải nghiệm và cảm giác cầm nắm sách in mang lại một kết nối tinh thần sâu sắc. Thực tế, nhiều người đọc cho biết họ cảm thấy dễ dàng tập trung và ghi nhớ thông tin hơn khi đọc sách giấy so với khi sử dụng sách điện tử hay các nền tảng trực tuyến, một yếu tố quan trọng để duy trì thói quen đọc lâu dài.
Ngoài yếu tố cảm giác và thói quen, sách giấy còn có một sức bền bỉ đặc biệt nhờ vào sự bền vững và giá trị lâu dài. Các nghiên cứu gần đây cho thấy sách giấy có thể lưu giữ được giá trị lâu dài hơn so với các loại nội dung số. Mặc dù sách điện tử tiện lợi và dễ dàng tiếp cận, nhưng nhiều người vẫn ưa chuộng sách giấy vì khả năng giữ gìn, dễ dàng chia sẻ và truyền đạt qua các thế hệ. Trong khi sách điện tử có thể dễ dàng bị xóa, mất mát dữ liệu do các lỗi phần mềm hoặc sự thay đổi công nghệ, thì sách giấy có thể tồn tại qua nhiều thế hệ, trở thành di sản văn hóa. Thêm vào đó, sách giấy không yêu cầu thiết bị điện tử hay kết nối mạng để sử dụng, làm tăng giá trị sử dụng lâu dài của nó. Điều này tạo ra một sự gắn bó đặc biệt của sách giấy trong cộng đồng, khẳng định sức mạnh của nó trong việc duy trì và phát huy văn hóa đọc trong xã hội hiện đại.
Tương lai của văn hóa đọc
Tương lai của văn hóa đọc đang đứng trước một ngưỡng cửa đầy thách thức và cơ hội, đặc biệt là trong bối cảnh sự phát triển nhanh chóng của công nghệ và sự thay đổi trong thói quen tiêu thụ thông tin. Trước đây, sách giấy là phương tiện chủ yếu để truyền tải tri thức và văn hóa, nhưng với sự ra đời của các nền tảng số và sách điện tử, cách thức tiếp cận và tiêu thụ thông tin đã có sự thay đổi sâu rộng. Thị trường sách điện tử toàn cầu đạt doanh thu hơn 15 tỷ USD và dự báo sẽ tiếp tục tăng trưởng trong những năm tới. Điều này phản ánh xu hướng rõ rệt của xã hội hiện đại, nơi mà người đọc không chỉ tiếp cận thông tin qua các phương tiện truyền thống như sách giấy mà còn sử dụng các thiết bị điện tử như điện thoại, máy tính bảng, và ebook reader. Những nền tảng này mang lại sự tiện lợi, giúp người đọc có thể đọc sách ở mọi lúc mọi nơi, từ những chuyến đi dài cho đến những giờ giải lao ngắn. Ngoài ra, các ứng dụng đọc sách cũng cho phép người dùng tiếp cận hàng triệu đầu sách mà không cần phải mua bản cứng. Tuy nhiên, sự gia tăng mạnh mẽ của các nền tảng số này cũng đang gây ra một sự thay đổi trong hành vi đọc của con người, khi nhiều người lựa chọn các nội dung ngắn gọn, dễ dàng tiêu hóa và nhanh chóng, thay vì những cuốn sách dài và đòi hỏi sự tập trung cao độ. Điều này tạo ra một thách thức lớn đối với văn hóa đọc truyền thống và sự phát triển của thói quen đọc sâu sắc.
Mặc dù sách điện tử và các nền tảng số đang phát triển mạnh mẽ, sách giấy và văn hóa đọc truyền thống vẫn có những đặc điểm khó thay thế, đặc biệt là trong việc xây dựng mối quan hệ sâu sắc với người đọc. Đa số người đọc tại Mỹ vẫn ưa chuộng sách giấy, và cho biết họ cảm thấy dễ dàng tập trung và ghi nhớ thông tin hơn khi đọc sách giấy thay vì sử dụng sách điện tử. Sự khác biệt này phản ánh rõ nét vai trò quan trọng của sách giấy trong việc hỗ trợ quá trình học tập và tiếp thu kiến thức sâu sắc. Sách giấy không chỉ mang lại một trải nghiệm đọc mượt mà mà còn cung cấp một không gian riêng biệt để người đọc hoàn toàn tập trung vào nội dung, tránh sự phân tâm từ các yếu tố bên ngoài như thông báo, quảng cáo hay mạng xã hội – những điều thường xuyên xảy ra khi đọc trên các thiết bị điện tử. Thêm vào đó, sách giấy còn mang lại giá trị về mặt vật chất và tinh thần, trở thành một phần của không gian sống, dễ dàng chia sẻ và lưu giữ qua nhiều thế hệ. Chúng không chỉ là phương tiện truyền đạt tri thức mà còn là những kỷ vật vô giá, gắn liền với những kỷ niệm và câu chuyện cá nhân. Trong khi đó, sách điện tử có thể dễ dàng bị xóa, thay đổi hoặc mất đi do sự thay đổi công nghệ, khiến cho giá trị lâu dài của chúng không thể sánh bằng sách giấy.
Tương lai của văn hóa đọc không chỉ là sự cạnh tranh giữa sách giấy và sách điện tử, mà là sự kết hợp hài hòa giữa hai hình thức này để đáp ứng nhu cầu và sở thích đa dạng của người đọc. Đặc biệt, trong bối cảnh xã hội hiện đại với sự phát triển không ngừng của công nghệ, sự xuất hiện của sách nói, sách điện tử, và các nền tảng đọc sách trực tuyến có thể cung cấp một giải pháp bổ sung cho những người bận rộn hoặc những người có vấn đề về thị giác. Sự kết hợp này giúp làm phong phú thêm sự lựa chọn của người đọc và tạo ra một môi trường đọc linh hoạt, thích nghi với nhiều điều kiện và hoàn cảnh khác nhau. Tuy nhiên, để văn hóa đọc truyền thống không bị lu mờ, cần phải có sự kết hợp giữa công nghệ và truyền thống, trong đó sách giấy vẫn giữ được vai trò quan trọng trong việc phát triển khả năng tập trung, suy ngẫm và phát triển tư duy của người đọc. Các thư viện và các tổ chức văn hóa cần tạo ra những không gian đọc sách khuyến khích việc thưởng thức sách giấy, đồng thời tạo ra các chương trình giáo dục giúp người đọc nhận ra giá trị đặc biệt của sách giấy trong việc phát triển tư duy dài hạn. Tương lai của văn hóa đọc, do đó, sẽ không chỉ là sự thay đổi công nghệ mà còn là sự cân bằng giữa các phương tiện đọc khác nhau, nhằm giữ vững và phát triển những giá trị lâu dài mà sách giấy mang lại.
Nguyễn Phan Yến Nhi
