Từ chủ trương đúng đến nhận diện lệch hướng
Về nguyên nghĩa, xã hội hóa (socialization) trong khoa học xã hội phương Tây là quá trình con người hội nhập vào xã hội, học cách sống, cách ứng xử và cách trở thành “người”. Nhưng trong hành chính – chính sách ở Việt Nam, “xã hội hóa” lại được hiểu là việc huy động nguồn lực xã hội (ngoài ngân sách nhà nước) để tham gia vào các lĩnh vực công như y tế, giáo dục, văn hóa...
Trong lĩnh vực giáo dục, đặc biệt là sách giáo khoa, xã hội hóa được hiểu là mở rộng sự tham gia của các tổ chức, cá nhân ngoài Nhà nước vào việc biên soạn, xuất bản và phát hành sách giáo khoa – thay vì chỉ do một Nhà xuất bản Giáo dục độc quyền thực hiện. Từ một khát vọng dân chủ hóa tri thức, đa dạng hóa học liệu, chủ trương này nhanh chóng trở thành điểm nóng của những tranh luận về lợi ích, độc quyền mới, và sự nhận diện lệch hướng trong thực hiện.
Vấn đề không chỉ nằm ở sự hiểu nhầm, mà xuất phát từ cách thực hiện sai lệch, biến một chủ trương dân chủ hóa thành biểu hiện của buông lỏng trách nhiệm. Sau gần ba thập kỷ, việc xã hội hóa trong môi trường thể chế còn nhiều bất cập đã dẫn đến những méo mó đáng lo ngại – điều mà một lãnh đạo cấp cao đã gọi là “điểm nghẽn của điểm nghẽn”.
Tuy nhiên, cần nhìn nhận lại: xã hội hóa giáo dục, nếu được thực hiện đúng bản chất, là một bước tiến. Chủ trương này được xác lập từ cuối thập niên 1990, khi Nhà nước đối mặt với yêu cầu giảm bao cấp trong các lĩnh vực công. Nghị quyết 05/2005/NQ-CP khẳng định vai trò thiết yếu của nguồn lực xã hội. Trong thực tế, chính sách này đã giúp mở rộng quy mô giáo dục ngoài công lập, đặc biệt ở bậc mầm non và phổ thông tại đô thị.
Với sách giáo khoa, mốc thay đổi là Nghị quyết 88/2014, lần đầu chấp nhận “một chương trình, nhiều bộ sách giáo khoa”. Về lý thuyết, đây là bước dân chủ hóa học liệu, cho phép nhiều tổ chức và cá nhân tham gia biên soạn, xuất bản sách – thay vì độc quyền Nhà xuất bản Giáo dục. Về nguyên lý giáo dục, đây là một sự đột phá cả về tư tưởng lẫn kỹ thuật, mở ra một giai đoạn mới cho giáo dục Việt Nam, với những hứa hẹn về một sự biến chuyển sâu sắc từ bên trong. Và có thể nói rằng, xã hội hóa sách giáo khoa (một chương trình, nhiều sách giáo khoa) là thành công lớn nhất của công cuộc đổi mới giáo dục lần này. Bởi vì thế, cần hết sức bảo vệ và hoàn thiện trong quá trình triển khai, không thể mang những khó khăn trước mắt để biện minh cho các ý tưởng “bảo hoàng hơn vua” muốn quay lại thời độc quyền vốn đã gây ra quá nhiều hệ lụy suốt mấy chục năm qua.
Ảnh minh họa - TL
Huy động trí tuệ, chia sẻ trách nhiệm, kiến tạo tương lai
Để hiểu sâu bản chất xã hội hóa, cần nhìn ra thế giới. Tại Mỹ, Nhật, Hàn hay các nước Bắc Âu, xã hội hóa là thực tiễn bình thường, vận hành qua trường tư, trường bán công, homeschooling, các nhà xuất bản sách đa dạng – nhưng luôn trong một khuôn khổ pháp lý nghiêm ngặt và giám sát chặt chẽ. Tri thức là tài sản cộng đồng, không bị độc quyền; giáo dục là trách nhiệm xã hội, không buông lỏng cho thị trường.
Với Việt Nam, để xã hội hóa giáo dục không rơi vào lối mòn của sự hiểu sai và thực thi sai, cần có sự điều chỉnh về cả tư duy lẫn chính sách: Nhà nước phải chuyển vai trò từ người cung cấp sang người điều phối, kiến tạo, đảm bảo công bằng và chất lượng; Xã hội hóa cần được tách bạch khỏi tư nhân hóa; mọi hợp tác công – tư phải minh bạch, có kiểm định, và không làm giảm cơ hội giáo dục cho người yếu thế; Cơ chế phản biện cần hiệu quả hơn: phụ huynh, giáo viên, nhà chuyên môn phải có tiếng nói thực chất trong sách giáo khoa, hoạt động trường học và giám sát đầu tư; Giáo dục ngoài công lập cần tuân thủ các tiêu chuẩn giáo dục công, tránh tình trạng “giá cao – chất lượng thấp”; Truyền thông phải khôi phục lại đúng tinh thần “xã hội hóa”: không phải là giao khoán cho thị trường, mà là chia sẻ trách nhiệm giữa các bên.
Chúng ta đã thấy những hệ quả: học phí tăng nhưng chất lượng thấp; SGK bị nhóm lợi ích thao túng; hoặc chính sách biến tướng thành sự chuyển gánh nặng từ Nhà nước sang phụ huynh. Nhưng đó không phải là lỗi của xã hội hóa, mà là lỗi của việc thiếu giám sát, thiếu chuẩn mực, thiếu định hướng.
Rất may, các tín hiệu mới cho thấy xu thế đang chuyển biến. Trong chương trình giáo dục phổ thông mới và các thông tư hướng dẫn, các nguyên tắc như tự chủ trường học, mở rộng sự tham gia của phụ huynh – giáo viên – học sinh, và quyền giám sát của Hội đồng trường đã được khẳng định. Đó là biểu hiện của dân chủ hóa giáo dục – một biểu hiện sâu hơn, toàn diện hơn của xã hội hóa.
Giáo viên không còn là người “thừa hành”, mà là chủ thể sáng tạo; phụ huynh không chỉ đóng tiền, mà có quyền quyết định và giám sát; học sinh không phải là đối tượng bị quản lý, mà trở thành trung tâm của tiến trình giáo dục. Nhà nước, trong mô hình này, không chỉ là người ra mệnh lệnh, mà là người kiến tạo không gian học tập đa dạng, khai phóng và công bằng.
Trong bối cảnh Đảng và Nhà nước đang nhấn mạnh vai trò kinh tế tư nhân, thì xã hội hóa giáo dục – nếu đi kèm với thể chế minh bạch, cạnh tranh công bằng và giám sát hiệu quả – hoàn toàn có thể trở thành động lực mới. Khi toàn xã hội cùng chia sẻ trách nhiệm, giáo dục sẽ không còn là gánh nặng, mà trở thành bệ phóng cho phát triển quốc gia.
Minh Tuấn
