Ảnh minh họa - TL
I. Một số nhận xét, đánh giá về các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam
Bắt đầu từ năm 1992 khi Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ) ban hành nghị định số 35/HĐBT, ngày 28/2/1992 về cho phép thành lập các tổ chức nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ thì Liên hiệp Hội Việt Nam cũng là đơn vị đi tiên phong trong việc thành lập các tổ chức KH&CN ngoài công lập. Đây là lần đầu tiên, các tổ chức và cá nhân có quyền tham gia thành lập các tổ chức khoa học và công nghệ và ngay trong năm 1992 Liên hiệp Hội Việt Nam đã thành lập 6 tổ chức theo loại hình này.
Từ 6 tổ chức KH&CN ban đầu, đến nay sau hơn 30 năm đã có 580 tổ chức KH&CN trực thuộc do Liên hiệp Hội Việt Nam quyết định thành lập đang hoạt động trên địa bàn rộng khắp nhiều tỉnh, thành trong cả nước. Các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam là các tổ chức ngoài công lập, hoạt động theo nguyên tắc: tự nguyện, tự chủ, tự quản và tự chịu trách nhiệm, không nhận được sự hỗ trợ hay đầu tư của nhà nước về nhân lực, kinh phí, trụ sở. Theo số liệu thống kê sơ bộ đến năm 2020 từ Bộ KH&CN, cả nước có trên 3.000 tổ chức KH&CN, trong đó có hơn 2.000 tổ chức KH&CN ngoài công lập thì các tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam chiếm tới khoảng gần 30%.
Các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam là một thành tố quan trọng trong hệ thống Liên hiệp Hội, đã tập hợp được số lượng khá lớn lực lượng người lao động ngoài xã hội và chủ yếu là lực lượng trí thức, trong đó có đông đảo lực lượng chuyên gia, nhà khoa học ở nhiều độ tuổi và môi trường hoạt động. Các tổ chức này đã có nhiều đóng góp về ứng dụng KH&CN phục vụ cho sự phát triển kinh tế - xã hội của nhiều địa phương và của đất nước, được các cơ quan chức năng và xã hội thừa nhận. Nhìn tổng quát, các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam tập trung vào các hoạt động chủ yếu sau:
- Thực hiện các hoạt động nghiên cứu khoa học, điều tra cơ bản, dự án phát triển KH&CN và các dịch vụ KH&CN;
- Thực hiện các dịch vụ KH&CN từ các đối tác là các cơ quan công quyền hoặc thông qua các dự án viện trợ nước ngoài;
- Thực hiện các hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, tài nguyên thiên nhiên, ứng phó với biến đổi khí hậu, bảo tồn đa dạng sinh học;
- Thực hiện các hoạt động trong lĩnh vực giáo dục, đào tạo, dạy nghề;
- Thực hiện các hoạt động về phát triển cộng đồng, phát triển nông thôn, xóa đói giảm nghèo, thúc đẩy bình đẳng giới, bảo vệ trẻ em, bình đẳng xã hội;
- Thực hiện các hoạt động về chăm sóc sức khỏe cộng đồng;
- Tham gia vào các quá trình xây dựng và vận động chính sách: với sự nhiệt tình, tâm huyết của đội ngũ trí thức chuyên gia, nhà khoa học đang hoạt động tại các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam, nhiều kết quả nghiên cứu, luận cứ khoa học, cơ sở thực tiễn cho các nhà hoạch định chính sách đã được các tổ chức này đưa ra và kiến nghị lên Đảng, Quốc hội, Chính phủ và các bộ/ngành trong quá trình xây dựng các dự án luật, pháp lệnh, nghị định chương trình, đề án.
Đánh giá về các tổ chức KH&CN trực thuộc, Dự thảo Báo cáo Chính trị trình Đại hội IX của Liên hiệp Hội Việt Nam đã nêu: “Các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam đã tham gia tích cực vào xã hội hóa các hoạt động KH&CN, GD&ĐT, y tế, bảo vệ môi trường (BVMT), ứng phó với biến đổi khí hậu (BĐKH), phát triển cộng đồng và xóa đói giảm nghèo, đồng thời đã có đóng góp quan trọng cho hoạt động của Liên hiệp Hội Việt Nam trong bối cảnh có nhiều biến động không thuận lợi ảnh hưởng trực tiếp đối với tổ chức và hoạt động của Liên hiệp Hội”. (trích Dự thảo báo cáo chính trị ĐH IX của Liên hiệp Hội).
Tuy có nhiều đóng góp vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước song các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội còn gặp nhiều khó khăn, vướng mắc và hạn chế, cụ thể là:
1. Nhận thức trong các cơ quan công quyền và trong xã hội còn chưa thực sự coi trọng các tổ chức KH&CN ngoài công lập, chưa có sự bình đẳng trong đánh giá giữa tổ chức KH&CN công lập và ngoài công lập. Tư duy của các cơ quan công quyền về các tổ chức KH&CN ngoài công lập thường theo hướng: xiết chặt, không quản được thì cấm.
2. Hành lang pháp lý dành cho các tổ chức tư nhân, ngoài công lập, trong đó có các tổ chức KH&CN ngoài công lập chưa đầy đủ và còn nhiều bất cập. Các cơ chế, chính sách của Nhà nước thường nghiêng về hướng ưu tiên cho các tổ chức KH&CN công lập mà chưa thực sự quan tâm đến các tổ chức KH&CN ngoài công lập. Các tổ chức KH&CN ngoài công lập khó tiếp cận các nguồn lực từ ngân Nhà nước cũng như khó tiếp cận các nguồn thông tin chính thống về kinh tế - xã hội từ các cơ quan công quyền. Việc thực hiện xã hội hóa các dịch vụ công, chuyển hoạt động dịch vụ công từ các cơ quan công quyền sang các tổ chức ngoài xã hội có rất ít tiến triển, mặc dù Đảng, Nhà nước đã có chủ trương từ lâu. Các tổ chức KH&CN ngoài công lập tuy là các tổ chức có pháp nhân, hoạt động tuân thủ pháp luật song địa vị pháp lý bị coi nhẹ, vị thế chính trị trong xã hội thấp và thường ít được quan tâm.
3. Các tổ chức KH&CN ngoài công lập hoạt động theo nguyên tắc 3 tự: tự chủ, tự quản, tự chịu trách nhiệm. Hoạt động trong lĩnh vực KH&CN, trong cộng đồng yếu thế về cơ bản là nhiều rủi ro và ít lợi nhuận. Vì vậy, các tổ chức này phần lớn không có điều kiện trang bị cơ sở hoạt động, trụ sở làm việc khang trang, đầy đủ; quy mô về tổ chức thường nhỏ bé, thiếu các điều kiện vật chất để khuyến khích, tập hợp được đông đảo trí thức, nhất là các chuyên gia, nhà khoa học tham gia.
4. Các tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam, trong khi đó Liên hiệp Hội lại là một tổ chức do Đảng, Nhà nước thành lập và giao nhiệm vụ. Mô hình tổ chức ngoài công lập trực thuộc tổ chức công lập là mô hình chưa có tiền lệ. Vì vậy, trong công tác quản lý của Liên hiệp Hội và quá trình tổ chức thực hiện của tổ chức KH&CN trực thuộc theo nguyên tắc 3 tự vẫn còn nẩy sinh nhiều vấn đề vướng mắc, thậm chí phức tạp ảnh hưởng trực tiếp tới vị trí, vai trò của Liên hiệp Hội trong xã hội. Câu hỏi đặt ra cần được nhìn nhận một cách trực diện, không né tránh, đó là: (1). Cần có những cơ chế, chính sách gì được ban hành từ phía các cơ quan công quyền đối với các tổ chức KH&CN ngoài công lập để tạo điều kiện cho các tổ chức này phát triển?; (2). Liên hiệp Hội quản lý thế nào, quản lý tới đâu?; (3). Tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc tự chủ, tự quản, tự chịu trách nhiệm tới mức nào, quyền lợi và nghĩa vụ là gì?. Những vấn đề này rất cần được Liên hiệp Hội nghiên cứu, đề xuất và trong thẩm quyền của Liên hiệp để giải quyết thấu đáo, đúng quy định của pháp luật nhằm tháo gỡ những điểm nghẽn nhằm thúc đẩy sự phát triển các tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc Liên hiệp Hội, góp phần động viên, khuyến khích cộng đồng trí thức, nhất là đội ngũ chuyên gia, nhà khoa học hăng hái tham gia vào các hoạt động của các tổ chức này.
II. Đề xuất, kiến nghị giải pháp nhằm nâng cao năng lực về tổ chức, bộ máy và hiệu quả hoạt động của các tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam
Từ thực tế hoạt động của các tổ chức KH&CN trực thuộc dưới sự quản lý trực tiếp của Liên hiệp Hội Việt Nam, nhằm nâng cao năng lực về tổ chức, bộ máy và hiệu quả hoạt động của các tổ chức KH&CN ngoài công lập trực thuộc Liên hiệp Hội Việt Nam trong tình hình và bối cảnh mới cần quan tâm thực hiện các giải pháp sau:
1. Liên hiệp Hội Việt Nam cần tiếp tục chủ động tham mưu, đề xuất với Đảng, Nhà nước, các cơ quan chức năng có liên quan nghiên cứu, hoàn thiện các cơ chế, chính sách nhằm thể chế hóa các chủ trương, nghị quyết của Đảng về KHCN và đổi mới sáng tạo, về dịch vụ công, về xây dựng đội ngũ trí thức, tạo điều kiện để các tổ chức KH&CN ngoài công lập có điều kiện tiếp cận được nguồn kinh phí từ ngân sách Nhà nước dành cho KH&CN; đẩy nhanh quá trình xã hội hóa các dịch vụ công, chuyển các hoạt động này từ các cơ quan Nhà nước sang các tổ chức ngoài xã hội thực hiện.
2. Tiếp tục nâng cao vị thế, vai trò của Liên hiệp Hội Việt Nam trong hệ thống chính trị, làm chỗ dựa chính trị tin cậy cho cho đội ngũ trí thức KH&CN nói chung và cho các tổ chức KH&CN trực thuộc nói riêng nhằm tạo cho điều kiện thuận lợi để các tổ chức này hoạt động. Cần coi các tổ chức KH&CN trực thuộc là một bộ phận quan trong trong hệ thống tổ chức của Liên hiệp Hội Việt Nam, việc hình thành và phát triển các tổ chức KH&CN là nhiệm vụ quan trọng để tập hợp, đoàn kết đội ngũ trí thức KH&CN, nhất là đội ngũ trí thức KH&CN hoạt động ngoài xã hội.
3. Với vị thế là tổ chức chính trị - xã hội được Đảng, Nhà nước giao nhiệm vụ và với vai trò là cơ quan chủ quản, Liên hiệp Hội cần hỗ trợ các tổ chức KH&CN trực thuộc trong việc kết nối và bảo lãnh với các cơ quan chức năng có thẩm quyền ở Trung ương và địa phương nhằm tạo điều kiện để các tổ chức KH&CN tìm kiếm các đối tác hợp tác và mở rộng thị trường trong hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ. Hàng năm hoặc định kỳ Liên hiệp Hội cần xây dựng các chương trình, kế hoạch hoạt động mà đơn vị thực hiện là các tổ chức KH&CN trực thuộc.
4. Căn cứ và Luật KH&CN, Nghị định, Thông tư hướng dẫn thi hành Luật KH&CN và các Luật khác có liên quan, Liên hiệp Hội Việt Nam cần tiếp tục hoàn thiện Quy chế quy định việc thành lập, tổ chức hoạt động và quản lý các tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội, trong đó cần quy định rõ ràng và cụ thể một số điểm quan trọng sau:
- Quy định rõ các điều kiện cần và đủ để thành lập tổ chức KH&CN trực thuộc Liên hiệp Hội về: lĩnh vực hoạt động, nguồn lực tài chính tối thiểu, số lượng nhân sự tối thiểu có năng lực chuyên môn phù hợp với lĩnh vực đăng ký hoạt động.
- Quy định rõ tiêu chí, tiêu chuẩn, số lượng tối đa, tối thiểu đối với các thành viên Hội đồng quản lý tổ chức; quy định rõ quyền và nghĩa vụ của các thành viên Hội đồng quản lý tổ chức.
- Quy định về tiêu chí, tiêu chuẩn của người đứng đầu đại diện trước pháp luật của tổ chức KH&CN trực thuộc, tiêu chí, tiêu chuẩn, số lượng cấp phó của người đứng đầu tổ chức KH&CN trực thuộc.
- Quy định rõ quyền lợi, nghĩa vụ, trách nhiệm của các tổ chức KH&CN trực thuộc.
- Quy định rõ trách nhiệm của Liên hiệp Hội đối với các tổ chức KH&CN trực thuộc trong việc bảo đảm là chỗ dựa chính trị tin cậy, tạo môi trường hoạt động thuận lợi tương xứng với nghĩa vụ, trách nhiệm của các tổ chức KH&CN trực thuộc thực hiện đối với Liên hiệp Hội.
- Ngoài những hành vi vi phạm pháp luật hiện hành bị xử lý theo quy định của pháp luật, cần quy định cụ thể những hành vi gì, nội dung gì và mức độ vi phạm các quy định của Liên hiệp Hội Việt Nam đến mức tổ chức KH&CN trực thuộc bị nhắc nhở, bị đình chỉ hoạt động có thời hạn hoặc bị Liên hiệp Hội ra quyết định giải thể và thu hồi giấy đăng ký hoạt động KH&CN.
- Những nội dung liên quan đến tổ chức, hoạt động, quyền lợi, trách nhiệm và nghĩa vụ của tổ chức KH&CN, Liên hiệp Hội Việt Nam cần tham vấn và lắng nghe ý kiến phản hồi từ phía các tổ chức này để tạo sự đồng thuận và gắn kết giữa Liên hiệp Hội và các tổ chức KH&Cn trực thuộc, cộng đồng trí thức KH&CN hoạt động trong các tổ chức này.
TS Phạm Văn Tân
Nguyên Phó Chủ tịch LHH Việt Nam
