Có thể nói, những công trình, đề tài nghiên cứu về khí hậu, biến đổi khí hậu của GS. Ngữ đã góp phần không nhỏ cho việc tăng cường năng lực của ngành khí tượng thủy văn, phục vụ phát triển kinh tế, xã hội, quốc phòng an ninh cũng như hỗ trợ công tác phòng chống thiên tai, bảo vệ môi trường.
GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ phát biểu tại Lễ Tri ân ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11 do Viện Khoa học Khí tượng Thuỷ văn và Biến đổi Khí hậu tổ chức năm 2023.
Trong lịch sử khoa học Việt Nam, có những con người lặng thầm cống hiến, không vì danh vọng mà vì khát khao khám phá và trách nhiệm với tương lai. GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ là một trong số đó. Ông không chỉ là nhà khoa học đầu ngành về khí tượng – thủy văn mà còn là người tiên phong đưa khái niệm biến đổi khí hậu vào Việt Nam, mở ra hướng đi chiến lược trong nghiên cứu và ứng phó thiên tai. Nhưng trước khi trở thành một tượng đài khoa học, ông đã đi qua hành trình đầy thử thách, với ý chí kiên cường và tình yêu trọn đời dành cho khoa học và thiên nhiên.
GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ sinh năm 1937, trong một gia đình có truyền thống yêu nước, tuổi thơ của ông là những chuỗi ngày chật vật. Cha mất trong thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp, mẹ một mình nuôi các con còn nhỏ dại, ông phải nghỉ học từ lớp 7 để lao động phụ giúp gia đình. Nhưng giữa những bộn bề cơm áo, có một thứ ông không bao giờ từ bỏ: ước mơ học tập.Năm 1955, khi cơ hội đến, ông đăng ký theo học khóa sơ cấp khí tượng, rồi trở thành cán bộ tại Đài Khí tượng Thuỷ văn Yên Bái, sau đó về công tác tại Đài Vật lý Địa cầu Phù Liễn. Vừa làm việc, ông vừa miệt mài tự học, hoàn thành chương trình phổ thông trong hoàn cảnh mà nhiều người khác có thể đã bỏ cuộc. Sự kiên trì ấy đã đưa ông đến cánh cửa của Đại học Tổng hợp Nam Kinh (Trung Quốc) và sau đó là Ba Lan – nơi ông bảo vệ thành công luận án tiến sĩ khoa học.Nhưng dù đi xa đến đâu, ông chưa bao giờ quên rằng khoa học phải gắn liền với thực tiễn. Trở về Việt Nam giữa thời kỳ chiến tranh ác liệt, năm 1967, 1968, ông đạp xe xuyên bom đạn, đi qua những vùng đất khắc nghiệt nhất như Hà Tĩnh, Quảng Bình, Vĩnh Linh để khảo sát, nghiên cứu khí hậu. Những năm tháng đó đã rèn giũa trong ông không chỉ tri thức mà còn cả tinh thần của một chiến sĩ trên mặt trận khoa học.Năm 1976, GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ đã công bố báo cáo khoa học với tiêu đề “Về bản chất khí hậu miền Bắc Việt Nam”, khẳng định khí hậu miền Bắc nước ta là khí hậu Nhiệt đới gió mùa, không phải là khí hậu Á Nhiệt đới. Công trình của GS. Nguyễn Đức Ngữ về khí hậu miền Bắc Việt Nam đã chấm dứt cuộc tranh luận kéo dài giữa các nhà khí tượng và địa lý. Trước đó, một số quan điểm cho rằng miền Bắc có khí hậu á nhiệt đới, dẫn đến việc trồng lúa mì thay lúa nước, khoai tây, cừu… – những giống cây trồng, vật nuôi không phù hợp, gây thiệt hại nặng nề cho nông nghiệp. Công trình này của ông đã định hướng lại chính sách nông nghiệp, góp phần thay đổi nhận thức khoa học của cả một thế hệ.Năm 1976, ông tham gia chương trình điều tra tổng hợp điều kiện tự nhiên vùng lãnh thổ Tây Nguyên (Tây Nguyên 1), làm chủ nhiệm đề tài khí hậu Tây Nguyên, thực hiện viềc điều tra, khảo sát khí hậu ở 3 tỉnh Tây Nguyên và 5 tỉnh lân cận trong thời gian 4 năm, hoàn thành và xuất bản cuốn sách “Khí hậu Tây Nguyên” năm 1985. Công trình này không chỉ giúp đánh giá tiềm năng phát triển kinh tế – xã hội, mà còn đóng góp cho quốc phòng, an ninh tại vùng đất chiến lược này, được GS. Viện sĩ Nguyễn Văn Hiệu đánh giá rất cao.
Với những nghiên cứu mang tính nền tảng, Nguyễn Đức Ngữ bảo vệ thành công luận án tiến sĩ khoa học tại Ba Lan năm 1988. Năm 1992, ông được phong hàm Giáo sư và trở thành một trong những chuyên gia hàng đầu của Việt Nam về khí hậu.Từ đầu những năm 1990, khi khái niệm “biến đổi khí hậu” còn xa lạ với nhiều người, GS. Nguyễn Đức Ngữ đã sớm nhận ra tầm quan trọng của vấn đề này. Năm 1990, Ông là trưởng đoàn Việt Nam tham dự Hội nghị Khí hậu Thế giới lần thứ hai tại Thụy Sĩ. Sau đó, ông tổ chức triển khai các nghiên cứu về biến đổi khí hậu ở nước ta, công bố kết quả nghiên cứu đầu tiên về “Biến đổi khí hậu ở Việt Nam trong khoảng 100 năm qua (cùng GS. Nguyễn Trọng Hiệu) để chuẩn bị cho Chính phủ Việt Nam tham gia Hội nghị thượng đỉnh về Môi trường & Phát triển của Liên hợp quốc tổ chức ở Braxin năm 1992, ký Công ước Khung của Liên hợp quốc về Biến đổi Khí hậu (UNFCCC). Từ đó, ông tiếp tục chủ trì nhiều dự án quốc tế về biến đổi khí hậu, xây dựngtậpbản đồ khí hậu trong chương trình “Át-lát Quốc gia” – công trình nhận Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2005.
Năm 1984, ông tiếp tục tham gia, làm thành viên Ban chủ nhiệm Chương trình khoa học cấp NN: “Xây dựng cơ sở khoa học của quy hoạch phát triển kinh tế-xã hội vùng Tây Nguyên”, làm chủ nhiệm đề tài “Phân định các tiểu vùng khí hậu Tây Nguyên phục vụ sản xuất nông- lâm nghiệp”. Ông còn là thành viên Ban Chủ nhiệm chương trình Điều tra tổng hợp vùng lãnh thổ Tây Bắc. GS. Ngữ cũng là chủ nhiệm của hơn 10 đề tài, chương trình, dự án trong và ngoài nước, trong đó tiêu biểu phải kể đến các đề tài cấp NN như: Điều kiện khí hậu Việt Nam và ảnh hưởng của chúng đến khe nứt hiện đại; Đánh giá tài nguyên khí hậu Việt Nam phục vụ lập tổng sơ đồ phân bố lực lượng sản xuất đến năm 2000, Ảnh hưởng của ENSO đến thời tiết, khí hậu, môi trường và kinh tế, xã hội ở Việt Nam.Các năm 1995,1996, 1997, ông là Trưởng đoàn đại biểu Việt Nam tham dự Hội nghị các Bên Công ước khí hậu lần thứ 1, 2 và đặc biệt là lần thứ 3 (COP3) tổ chức tại Koyto, Nhật Bản, thông qua Nghị Định Thư Kyoto thuộc UNFCCC. Ông làm chủ biên cuốn sách “Biến đổi khí hậu” với nội dung toàn diện về biến đổi khí hậu và ứng phó với biến đổi khí hậu đầu tiên được xuất bản ở nước ta năm 2008, trên cơ sở kết quả của dự án vể biến đổi khí hậu do Chương trình phát triển của Liên Hợp Quốc (UNDP) tài trợ, triển khai ở các tỉnh Lào Cai, Ninh Thuận, Bến Tre (2006- 2008). GS. Ngữ đã có vài lần vinh dự được gặp gỡ và trao đổi ý kiến cùng Cố Đại tướng Võ Nguyễn Giáp về vấn đề khí hậu và môi trường.
GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ trong một lần gặp gỡ Đại tướng Võ Nguyên Giáp tại Hội nghị khoa học của Viện Khí tượng Thuỷ văn tổ chức năm 1987 tại Hà Nội.
Cuốn sách "Biến đổi khí hậu" (2008) do GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ chủ biên là tài liệu đầu tiên cung cấp cái nhìn toàn diện về hiện tượng này tại Việt Nam. Chính những đóng góp của ông đã đặt nền móng cho Chương trình Mục tiêu Quốc gia Ứng phó với Biến đổi Khí hậu, được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tháng 12/2008. Không chỉ là nhà khoa học xuất sắc, GS. Nguyễn Đức Ngữ còn là người thầy tận tâm, người lãnh đạo liêm chính. Dấu ấn quản lý của GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ luôn thật sâu đậm ở mỗi cương vị mà ông đã đảm nhiệm. GS. Nguyễn Đức Ngữ từng đảm nhiệm nhiều cương vị quan trọng là: Viện trưởng Viện Khí tượng Thủy văn - Tổng Cục Khí tượng Thủy văn, Bí thư Ban cán sự Đảng Tổng Cục Khí tượng Thủy văn, Tổng Cục trưởng Tổng Cục Khí tượng Thủy văn, UV Đảng ủy khối cơ quan Nông nghiệp Trung ương sau đó là khối cơ quan kinh tế Trung ương, Phó Trưởng ban Chỉ đạo phòng chống lụt bão Trung ương, Ủy viên Ủy ban Quốc gia của Việt Nam về Thập kỷ Quốc tế giảm nhẹ thiên tai, Đại diện thường trực của Việt Nam bên cạnh Tổ chức Khí tượng Thế giới… Một trong những đóng góp nổi bật của Ông là đề xuất với Chính phủ chủ trương khu vực hoá quản lý ngành bằng việc trỉển khai thành lập các Đài Khí tượng Thuỷ văn khu vực trong cả nước.
Dù ở bất cứ vị trí, vai trò nào từng đảm nhiệm, GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ cũng luôn hoàn thành xuất sắc mọi nhiệm vụ được lãnh đạo giao phó, được đồng nghiệp nể phục, kính trọng. Từ tháng 12/ 2002, sau khi nghỉ quản lý, ông là Giám đốc Trung tâm Khoa học Công nghệ Khí tượng, Thủy văn và Môi trường, Liên hiệp các Hội Khoa học & Kỹ thuật Việt Nam. Ông đã hợp tác với một số địa phương và tổ chức quốc tế tại Việt Nam tham gia thực hiện các dự án nâng cao nhận thức và lồng ghép biến đổi khí hậu vào kế hoạch phát triển kinh tế, xã hội ở các địa phương như Huyện Xín Mần, huyện Quản Bạ, tỉnh Hà Giang, Quận Ngô Quyền, huyện Cát Hải, huyện Tiên Lãng, thành phố Hải Phòng, các huyện ở tỉnh Kiên Giang và tỉnh Trà Vinh. nhiều Hội đồng tư vấn, Hội đồng xét duyệt đề cương, Hội đồng chấm luận án Tiến sĩ và Hội đồng đánh giá nghiệm thu đề tài các cấp, phản biện nhiều dự án luật và các văn bản pháp luật.
Có thể nói, dù ở cương vị nào từng phụ trách, GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ cũng luôn làm việc với tinh thần trách nhiệm cao nhất, đóng góp cho các chính sách phòng chống thiên tai, phát triển bền vững. Trong công tác đào tạo, khi là giảng viên trường Chuyên nghiệp Khí tượng Hà Nội, Nha Khí tượng, Thủy văn Việt Nam, ông đã tham gia giảng dạy, đào tạo cho nhiều thế hệ kế cận. Ngoài giảng dạy 2 khóa sơ cấp khí tượng, ông còn dạy 7 khóa đại học chuyên tu khí tượng ở Trường Cán bộ Khí tượng Thủy văn, trực thuộc Tổng cục khí tượng Thủy văn, giảng dạy môn khí hậu vật lý ở Bộ môn Khí tượng, Trường ĐH Tổng hợp Hà Nội. Nhiều học trò do ông đào tạo hiện đã và đang đảm nhiệm nhiều cương vị, vai trò quan trọng tại các đơn vị đầu ngành về khí tượng, thủy văn của cả nước. Từ năm 2002, dù đã nghỉ hưu, ông vẫn tiếp tục nghiên cứu, giảng dạy, làm chủ nhiệm nhiều dự án quan trọng về ENSO, biến đổi khí hậu, và tham gia đào tạo nhiều thế hệ nhà khoa học trẻ. Gần đây, Ông tham gia đào tạo 10 khoá thạc sĩ về biến đổi khí hậu tại Khoa Các Khoa học liên ngành ( nay là Đại học Các khoa học liên ngành và Nghệ thuật), Đại học Quốc gia Hà Nội; Ông đã biên soạn và xuất bản các sách: Khí hậu và Biến đổi khí hậu Tây Nguyên (Nhà xuất bản Khoa học và Kỹ thuật-2017), Giáo trình Truyền thông về biến đổi khí hậu (Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội- 2020), Biến đổi khí hậu toàn cầu và Việt Nam( Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội- 2020).
GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ chụp ảnh trong lễ bảo vệ Luận văn của học trò
Với những đóng góp, cống hiến đáng trân trọng xuyên suốt chặng đường sự nghiệp vẻ vang đã qua, GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ đã vinh dự được Đảng, Nhà nước, trao tặng nhiều danh hiệu, phần thưởng cao quý như: Huân chương Độc lập hạng Ba, Huân chương Kháng chiến hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Nhì, Huân chương Lao động hạng Ba của CHDCND Lào, Giải thưởng Hồ Chí Minh về Khoa học và Công nghệ cùng nhiều huy chương cao quý của các Bộ, Ban ngành, Huy hiệu 55 năm tuổi Đảng…
Nhưng có lẽ, phần thưởng lớn nhất trong hành trình đáng tự hào đã qua với GS.TSKH Nguyễn Đức Ngữ chính là những công trình khoa học mang lại giá trị thực tiễn to lớn, là những thế hệ học trò tiếp nối con đường ông đã đi.Dù mái tóc đã bạc theo năm tháng, nhưng ánh mắt của ông vẫn luôn rực sáng khi nói về khí hậu, về những cơn gió, dòng nước, những quy luật thiên nhiên mà cả đời ông đã dành tâm huyết để thấu hiểu. GS.TSKH. Nguyễn Đức Ngữ không chỉ là một nhà khoa học, mà còn là một người truyền lửa, một minh chứng cho nghị lực vươn lên và tinh thần cống hiến trọn đời vì khoa học, vì đất nước.Ông đã lặng lẽ đi qua những năm tháng, để lại phía sau không chỉ là những trang sách, những bản đồ khí hậu, mà còn là một tấm gương, một di sản bất tử trong lòng bao thế hệ trên hành trình xây dựng, phát triển đất nước.
