Ngày 28/7/2025 vừa qua đã đánh dấu tròn 30 năm Việt Nam chính thức trở thành thành viên của Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN). Đây một dấu mốc quan trọng trong tiến trình hội nhập quốc tế của đất nước. Từ một bước đi mang tính chiến lược năm 1995, Việt Nam đã từng bước chuyển mình từ vị thế thụ động sang chủ động, tham gia tích cực và ngày càng khẳng định vai trò có ảnh hưởng trong khối. Ba thập kỷ đồng hành cùng ASEAN không chỉ là hành trình gắn bó và sẻ chia, mà còn là quãng thời gian để Việt Nam tích lũy kinh nghiệm, phát huy bản lĩnh ngoại giao và năng lực hợp tác. Đây chính là hành trang quý báu để đất nước tiếp tục sáng tạo trong tư duy, bứt phá trong hành động, cùng ASEAN vững bước tiến vào kỷ nguyên mới đầy cơ hội và thách thức.
Việt Nam chính thức trở thành thành viên thứ bảy của ASEAN nhân dịp Hội nghị Bộ trưởng Ngoại giao ASEAN lần thứ 28 tại Brunei. Thực tiễn 30 năm qua đã khẳng định chủ trương gia nhập ASEAN là một quyết sách đúng đắn, kịp thời, mang ý nghĩa lịch sử và chiến lược quan trọng của Đảng và Nhà nước Việt Nam. Việc gia nhập ASEAN không chỉ giúp Việt Nam thoát khỏi thế bị bao vây về kinh tế và cô lập về chính trị thời điểm đó, mà còn góp phần giải quyết những tồn tại trong quan hệ với các nước láng giềng, chấm dứt tình trạng chia rẽ, đối đầu và mở ra một kỷ nguyên hợp tác mới trong khu vực.
Việt Nam – ASEAN: Ba thập kỷ gắn kết, vững bước tương lai
Trải qua nhiều năm, Việt Nam đã từng bước khẳng định vai trò chủ động và có ảnh hưởng trong Hiệp hội. Một trong những dấu ấn đậm nét là việc Việt Nam thúc đẩy kết nạp Campuchia, Lào và Myanmar, hoàn thành khát vọng ASEAN-10, góp phần tăng cường đoàn kết khu vực. Đồng thời, Việt Nam đã nhiều lần đảm nhận trọng trách lãnh đạo ASEAN ở những giai đoạn then chốt. Đặc biệt, với ba lần giữ cương vị Chủ tịch ASEAN vào các năm 1998, 2010 và 2020, Việt Nam đã để lại những dấu ấn nổi bật. Năm 1998, Việt Nam chủ trì Hội nghị Cấp cao ASEAN lần thứ 6, dẫn dắt khối ứng phó hiệu quả với khủng hoảng tài chính khu vực thông qua Kế hoạch hành động Hà Nội. Đến năm 2010, Việt Nam đã mở rộng Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) bao gồm Mỹ và Nga, đồng thời tổ chức thành công Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN+ (ADMM+). Năm 2020, trong bối cảnh đại dịch COVID-19, Việt Nam chủ trì thiết lập các cơ chế ứng phó như Quỹ Ứng phó COVID-19, Dự trữ y tế khu vực, Khung phục hồi ASEAN và đặc biệt là thành lập Trung tâm ASEAN về dịch tễ (AC-PHEED). Bên cạnh đó, Việt Nam cũng là một trong những quốc gia tích cực đóng góp vào việc hình thành và thúc đẩy các cơ chế hợp tác chiến lược của ASEAN. Việt Nam đã đồng tác giả của nhiều văn kiện quan trọng như Hiến chương ASEAN, Tầm nhìn Cộng đồng ASEAN 2025 và 2045, Kế hoạch Kết nối ASEAN, cũng như Sáng kiến Hội nhập ASEAN (IAI) nhằm thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các thành viên. Sự tham gia sâu rộng này đã góp phần củng cố nền tảng đoàn kết, tạo sự tự cường cho ASEAN trong bối cảnh khu vực và thế giới biến động.
Kể từ khi gia nhập ASEAN, Việt Nam đã có những bước tiến vượt bậc trong hội nhập kinh tế khu vực. Nếu như năm 1995, GDP của Việt Nam chỉ đạt khoảng 20,7 tỷ USD, thì đến năm 2024 con số này đã tăng lên 476,4 tỷ USD, gấp 23 lần và chiếm tới 12% tổng GDP của ASEAN (so với 3,1% vào năm 1995). Điều này cho thấy Việt Nam đã trở thành một trong những nền kinh tế có vai trò quan trọng trong Cộng đồng Kinh tế ASEAN (AEC). Cùng với đó, ASEAN hiện là thị trường xuất khẩu lớn thứ tư và là thị trường nhập khẩu lớn thứ ba của Việt Nam, góp phần quan trọng vào sự tăng trưởng bền vững của nền kinh tế. Quan hệ thương mại và đầu tư giữa Việt Nam và các nước ASEAN cũng tăng trưởng mạnh mẽ. Kim ngạch thương mại hai chiều đã tăng khoảng 25 lần, từ 3,26 tỷ USD năm 1995 lên tới 83,6 tỷ USD vào năm 2024. Chỉ tính riêng 11 tháng đầu năm 2024, tổng kim ngạch thương mại Việt Nam – ASEAN đạt 76,3 tỷ USD, tăng 13,9% so với cùng kỳ năm trước. Trong đó, xuất khẩu đạt 33,8 tỷ USD, còn nhập khẩu đạt 42,4 tỷ USD. Đặc biệt, dòng vốn đầu tư từ ASEAN vào Việt Nam đạt 9,52 tỷ USD, tăng tới 51%; Singapore tiếp tục là nhà đầu tư dẫn đầu với 9,13 tỷ USD, chiếm phần lớn tổng vốn FDI của ASEAN vào Việt Nam.
Việt Nam cũng là một trong những quốc gia chủ động và tích cực nhất trong việc tham gia các cơ chế thương mại tự do khu vực và liên khu vực. Với việc tham gia sâu vào AEC, ATIGA, RCEP cùng hàng loạt FTA ASEAN+1 với Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, EU…, Việt Nam đã mở rộng không gian hợp tác, tạo điều kiện thuận lợi thu hút dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) và thúc đẩy thương mại đa phương. Đây chính là nền tảng quan trọng để Việt Nam gia tăng sức cạnh tranh và hội nhập ngày càng sâu rộng hơn vào chuỗi giá trị toàn cầu.
Không chỉ dừng lại ở những con số kinh tế ấn tượng, Việt Nam còn để lại dấu ấn đậm nét trong việc kiến tạo không gian hợp tác chiến lược của ASEAN. Việt Nam đã nhiều lần tiên phong đưa ra sáng kiến củng cố vai trò trung tâm của ASEAN. Trong nhiệm kỳ Chủ tịch ASEAN năm 2010, Việt Nam đã thúc đẩy mở rộng Hội nghị Cấp cao Đông Á (EAS) với sự tham gia của Nga và Mỹ, đồng thời hình thành cơ chế Hội nghị Bộ trưởng Quốc phòng ASEAN mở rộng (ADMM+). Trong những năm tiếp theo, Việt Nam liên tục đảm nhận vai trò điều phối quan hệ ASEAN với các đối tác lớn như Trung Quốc, EU, Ấn Độ, Nhật Bản, New Zealand và Anh, góp phần mở rộng mạng lưới đối tác của Hiệp hội. Việt Nam cũng là quốc gia đi đầu trong việc thúc đẩy những sáng kiến mới nhằm tăng cường liên kết khu vực. Đáng chú ý, sáng kiến tổ chức Diễn đàn Tương lai ASEAN đã được triển khai thành công trong hai năm qua, tạo ra không gian đối thoại cởi mở, bao trùm, kết nối giới hoạch định chính sách, học giả và chuyên gia trong và ngoài khu vực. Cùng với việc nâng cấp quan hệ đối tác chiến lược với Australia, Ấn Độ, Trung Quốc, Mỹ, Nhật Bản, Canada và Hàn Quốc, Việt Nam đã thể hiện rõ vai trò là nhân tố then chốt, góp phần duy trì và nâng cao vị thế trung tâm của ASEAN trên trường quốc tế.
Ngay từ những ngày đầu gia nhập, Chính phủ đã thành lập Ủy ban quốc gia về ASEAN, ban hành nhiều văn bản chỉ đạo nhằm chuẩn hóa hoạt động của các bộ, ngành theo Hiến chương ASEAN. Khi Cộng đồng ASEAN chính thức hình thành vào cuối năm 2015, Việt Nam tiếp tục phê duyệt đề án tham gia ASEAN đến năm 2025, đặt mục tiêu nâng cao hiệu quả hợp tác trong Hiệp hội. Gần đây nhất, Bộ Chính trị đã ban hành Kết luận số 59-KL/TW (8/8/2023) về định hướng tham gia ASEAN của Việt Nam đến năm 2030, khẳng định ASEAN vẫn là “cơ chế hợp tác đa phương gắn bó trực tiếp, quan trọng hàng đầu” đối với Việt Nam.
Ba thập kỷ đồng hành cùng ASEAN đã giúp Việt Nam không chỉ tăng cường vị thế quốc tế mà còn tranh thủ tốt nhất các cơ hội hợp tác kinh tế, chính trị và xã hội trong khu vực. Với sự đồng lòng của cả hệ thống chính trị, Việt Nam đã trở thành một trong những nhân tố chủ chốt góp phần xây dựng Cộng đồng ASEAN đoàn kết, vững mạnh và tự cường trong bối cảnh đầy biến động của khu vực và thế giới. Gia nhập ASEAN mang lại lợi ích kinh tế mở ra nhiều cơ hội phát triển xã hội, văn hóa và môi trường cho Việt Nam. Các chương trình hợp tác đa chiều trong khuôn khổ ASEAN đã góp phần nâng cao chất lượng giáo dục, y tế khẩn cấp, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo, chuyển đổi số, năng lượng xanh và ứng phó thiên tai, biến đổi khí hậu. Người dân Việt Nam được hưởng lợi trực tiếp từ các chương trình trao đổi thanh niên, học bổng, lao động di cư hợp pháp, cũng như quyền tiếp cận các dịch vụ y tế khẩn cấp và các sáng kiến phát triển bền vững. Ở lĩnh vực môi trường, Việt Nam tích cực tham gia các sáng kiến xanh và mô hình kinh tế biển nhằm bảo vệ hệ sinh thái và thích ứng với biến đổi khí hậu, qua đó nâng cao hình ảnh của đất nước trong khu vực và quốc tế.
Bên cạnh những thành tựu đạt được, ASEAN vẫn đang đối mặt với nhiều thách thức trong quá trình hội nhập. Khoảng cách phát triển lớn giữa các quốc gia thành viên khiến việc xây dựng cơ chế phối hợp và tuân thủ chung trở nên phức tạp. Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gay gắt, đặc biệt là căng thẳng Mỹ - Trung, ASEAN cần củng cố hơn nữa sự thống nhất nội khối để duy trì vị thế trung tâm và đảm bảo không gian chiến lược độc lập. Việt Nam, với kinh nghiệm và uy tín quốc tế, đang đóng vai trò then chốt trong việc dẫn dắt ASEAN vượt qua những thách thức này. Nổi bật là việc Việt Nam tham gia xây dựng Kế hoạch hành động Sáng kiến thu hẹp khoảng cách phát triển (IAI) giai đoạn V (2026–2030) và đảm nhận vai trò điều phối quan hệ ASEAN – Anh và ASEAN – New Zealand (2024–2027). Trên nền tảng ngoại giao linh hoạt, Việt Nam tiếp tục thể hiện khả năng cân bằng quan hệ với các cường quốc và bảo vệ lợi ích quốc gia trong bối cảnh khu vực nhiều biến động. ASEAN giai đoạn 2025–2030 sẽ tập trung mạnh hơn vào hội nhập kinh tế sâu rộng, tiêu chuẩn hóa quy định, tăng cường di chuyển tự do, củng cố năng lực chuỗi cung ứng và phát triển bền vững. Việt Nam hoàn toàn có thể đóng vai trò dẫn dắt tiến trình này, nhờ vào tầm nhìn chiến lược, kinh nghiệm tổ chức và sự đồng thuận nội khối mà nước ta đã xây dựng được trong ba thập kỷ qua.
Sau ba thập kỷ đồng hành cùng ASEAN, Việt Nam đã chứng minh mình không chỉ là một thành viên tích cực hội nhập mà còn là một trong những “kiến trúc sư” định hình đường hướng phát triển của Hiệp hội. Từ những đóng góp trong mở rộng thành viên, củng cố đoàn kết nội khối đến dẫn dắt nhiều sáng kiến chiến lược, Việt Nam ngày càng khẳng định vị thế là quốc gia có tầm ảnh hưởng trong khu vực. Với cam kết kiên định về độc lập, tự chủ, cùng phương châm linh hoạt và chủ động, Việt Nam đang vững bước đồng hành cùng ASEAN trong hành trình xây dựng một cộng đồng đoàn kết, tự cường và thịnh vượng. Đây không chỉ là khát vọng chung của các quốc gia Đông Nam Á mà còn là động lực để Việt Nam tiếp tục phát huy vai trò dẫn dắt, sáng tạo, góp phần lan tỏa những giá trị hòa bình, hợp tác và phát triển bền vững trong khu vực cũng như trên trường quốc tế.
ThS Phương Diệu Huyền
